डाॅ.आ.ह.साळुंखे (भाषण)
भाग पहिला
----------------
मान्यवर बंधूभगिनींनो,
एखादा विषय घेऊन शेकडोवेळा मी बोललो असेन मात्र आज आपल्या भावना कशा व्यक्त कराव्यात हे सुचेनासे झाले आहे.अतिशय आगळ्या पध्दतीने एसेम जोशी फाऊंडेशन आणि स्नेही सुभाष वारे यांनी हा सत्कारसोहळा घडवून आणला आहे.माझा सत्कार हा एका व्यक्तीचा नव्हे तर तो एका भूमिकेचा,समतावादी विचाधारेचा सत्कार असल्याचे मी यापूर्वीही सांगत आलो आहे.आनंदाची बाब ही की त्या संपन्न विचारधारेचा वाहक म्हणून मला आपल्यापुढे कृतज्ञता व्यक्त करण्याची संधी मिळाली आहे.
कृतज्ञता हा माणसाच्या काळजाचा सुगंध होय.कृतज्ञता हरवली तर माणसाचे मनुष्यत्वच संपून जाईल,ती कृतज्ञता व्यक्त करणे हेच या संवादाचे निमित्त.
आजच्या अस्वस्थ परिस्थितीत काळवंडून आल्यासारखे वाटत असतानाच मला स्वतःला कोणत्या मार्गाने पुढं जावंसं वाटतं याविषयी आपल्याशी बोलणार आहे.भारतीय समाज हा संमिश्र ,वैविध्याने नटलेला आहे,हेच आपण विसरायला लागलो तर आपण या संस्कृतीचं सत्वच हरवून बसू.भाषा,धर्म,जाती वेगळ्या असल्यातरी देशातली ही सर्व माणसे आपली आहेत.त्यासाठी मी नेहमी महात्मा बसवण्णा यांच्या उपदेशाचा संदर्भ देत असतो...ते म्हणतात..'हा कोणाचा हा कोणाचा असे न म्हणता,हा आपला हा आपला असे म्हणावे...'
ज्या समाजात शंभर टक्के लोकांना आपली शंभर टक्के प्रतिभा फुलविण्याचं स्वातंत्र्य आणि संधी मिळते तो समाज आदर्श समजावा,असे मला वाटते.प्रत्येकाला पूर्णक्षमतेने फुलण्याची संधी उपलब्ध असावी अशी माझी धारणा आहे.आपल्या भारतीय इतिहासामध्ये सत्य स्वरुपात इतिहास मांडण्याचे काम झालेले नाही.प्रस्थापितांनी त्यांच्या नजरेतुन,त्यांच्या दृष्टिकोनातून आणि त्यांच्या हितसंबंधाला जपण्याच्या पध्दतीतून भारतीय इतिहास लिहीला गेला.रामायण-महाभारत हे आमचे गौरवशाली ग्रंथ आहेत असे एकीकडे म्हटले जाते,मात्र त्या ग्रंथांमधूनही कसा हितसंबंधाचा खेळ झाला आहे हे पाहाण्यासारखे आहे.महाभारतामधील लाक्षागृहासंबंधीची कथा त्यादृष्टीने लक्षात घेण्याजोगी आहे.पांडव आणि कुंती यांचे प्राण वाचविण्यासाठी सहा निषादांचा प्राण घेतला जाऊनही त्यांना मद्यधुंद असल्याचे दाखवून महाभारतकारांनी एकप्रकारे विशिष्ट हितसंबंधच जपले आहेत.त्यामुळे आपल्याला आयता दिलेला दृष्टिकोन न स्विकारता आपण स्वतःच आपला दृष्टिकोन तयार केला पाहिजे,हे विशेषतः तरुणपिढीने ध्यानी घेतले पाहिजे.
हजारो वर्षे ज्यांच्याकडे जिभा असूनही, मेंदू असूनही त्यांना आपला आवाज विचार व्यक्त करता आला नाही,करु दिला गेला नाही, अशा समूहांच्या जीभा आणि मेंदू बनने ही आजच्या नव्या इतिहासकारांची मुख्य जबाबदारी आहे.हे मला चार्वाकाचा अभ्यास करताना तिव्रतेने जाणवले.या व अशा लेखनामागचे हितसंबंध लक्षात येत गेले.
झलकारीबाई सारख्या सामान्य सामाजिक स्तरातील एका स्रिने असामान्य पराक्रम गाजवलेला असताना महाराष्ट्रात मात्र तो इतिहासच माहित नसतो,याउलट बुंदेलखंड प्रांतात झलकारीबाईच्या पराक्रमगाथांनी तेथील लोकसंस्कृती समृध्द आहे.मैथिलीशरण गुप्त यांच्यासारख्या श्रेष्ठ कविनींही तिची गौरवगाथा गायिली आहे.म्हणूनच म्हणतो की, इतिहाससंशोधन व लेखनासंबंधी आजवर मी किंवा माझ्या पिढीने जे काही केले आहे ते केवळ एका विशाल पर्वताचा टवका उडवण्याइतकेच आहे,तो प्रचंड पर्वत फोडून काढण्याच्या कामगिरीचे आव्हान आजच्या युवापिढीपुढे उभे आहे.
स्वच्छ व निकोप दृष्टिकोनातूनच हे काम झाले पाहिजे.
आजच्या काळात माहितीचे प्रचंड स्त्रोत उपलब्ध आहेत.मात्र ती माहिती स्विकारताना सत्य-असत्यतेला पडताळून पाहिले गेले पाहिजे.कारण माध्यमांमध्ये माहिती अपलोड करणारा मानवी मेंदू असतो,तो विशिष्ट हितसंबंधातून कार्यरत असतो,त्यामुळेच अखंड जागृत असण्याची आज आवश्यकता आहे.
प्राचीन काळापासून या देशातले दोन सांस्कृतिक प्रवाह परस्परांशी झुंजत आले आहेत.त्यांच्यात टोकाचे मतभेद होत आले आहेत.यातला कोणताही प्रवाह कायमचा विजयी वा पराभूत झाला अथवा होणार नाही.
देशातील अलिकडच्या काही घटनांमुळे आपल्या मनात अस्वस्थता दाटून आली असली तरी,राष्ट्राच्या किंवा समाजाच्या इतिहासामध्ये पाच किंवा दहा वर्षांचा कालखंड हा अतिशय किरकोळ ठरतो.त्यामुळे आपली जीवनमूल्ये पराभूत झाली असे मानले जाऊ नये.
मनुस्मृती जवळपास सव्वादोन हजार वर्षे भारतीयांच्या मानगुटीवर बसली होती,मात्र महात्मा जोतीराव फुले 'मनुमत जाळा' असे कडाडले आणि पुढे बाबासाहेब आंबेडकरांनी मनुस्मृतीची होळी केली.एखादे पुस्तक जाळणे म्हणजे एका विशिष्ट,अन्याय्य विचारसरणीचा निषेध करणे,ती नाकारणे,धुडकावणे होय.
सम्राट अशोकाच्या राजवटीनंतर अवघ्या पंचेचाळीस वर्षात भारतामध्ये प्रतिक्रांती घडली.क्रांतीनंतर प्रतिक्रांती या देशात होत आली आहे.मात्र त्याकरिता केवळ प्रस्थापित व्यवस्थेलाच दोष न देता बहूजनसमाजानेही आत्मपरिक्षण करण्याची गरज आहे,आपले काय चूकतेय हे तपासण्याची आवश्यकता आहे असे मला वाटते.
वैदिक आणि अवैदिक या दोन प्रवाहांमध्ये मूलभूत फरक आहे.
वैदिक म्हणतात,आमच्या धर्मग्रंथांनी आणि ऋषीमुनींनी जे सांगितले आहे ते अंतिम सत्य आहे,पवित्र आहे.त्याची चिकीत्सा मानवी बुध्दीने म्हणजेच माणसाने करायची नाही,
तर नेमके याविरुध्द मत अवैदिक म्हणजेच श्रमण परंपरेचे आहे,ते म्हणतात,चिकीत्सेचा अधिकार माणसाला आहे.चार्वाक परंपरेने माणसाच्या या बौध्दिक स्वातंत्र्याचा जबरदस्त आग्रह धरलेला होता,आजही अखंडपणे तो संघर्ष चालू अाहे.बुध्दाच्याही आधीपासून सिंधूसंस्कृतीपासून हा प्रवाह अखंडपणे वाहतो आहे.स्वातंत्र्य हाच मोक्ष असे हा विचारप्रवाह मानतो.मृत्यूनंतर ब्रम्ह वा मोक्षप्राप्ती या विचारापेक्षा इथले जीवन अर्थपूर्ण बनवणे हाच आमच्यासाठी खर्‍याअर्थाने मोक्ष आहे म्हणजेच गुलामगिरीतून सुटका होय.चार्वाकांचा हाच विचार बुध्दांनी फार स्पष्टपणे पुढे नेला.महात्मा गोतम बुध्दांकडे एका धर्माचा संस्थापक एवढ्या मर्यादित अर्थाने पाहिले जाऊ नये.त्यांनी सांगितलेले कालामसुत्त आजच्या पिढीलाही लागू आहे.कालामांनी बुध्दांना विचारले,चिकीत्सा करण्याची कसोटी काय असावी?त्यावर सविस्तर विवेचन करण्याआधी त्यांनी कालामांना शंका विचारली हे योग्य केलेत,असे म्हटले! ज्या काळात शंका विचारणे,प्रश्न विचारणे हा बहिष्कृत करण्यायोग्य गुन्हा मानला जायचा त्या काळात बुध्दांनी मानवी बौध्दिक स्वातंत्र्याचा सन्मान केला,त्याला पाठबळ दिले.चिकीत्सा करणार्‍यांना त्याकाळी समाजात एकाकी पाडण्याची भयानक शिक्षा दिली जात असे.बुध्दांच्या विचाराला आजच्या युगाचेही संदर्भ आहेत म्हणूनच बाबासाहेब आंबेडकरांना बुध्दविचार आकर्षित करु शकला. व्यक्तीचा स्वानुभव हाच सर्वात महत्वाचा,असे बुध्द मानायचे.मग त्यापुढे ऐकीव अथवा ग्रंथ वा व्यक्तीप्रामाण्याला महत्व नाही!
भाग पहिला
----------------
मान्यवर बंधूभगिनींनो,
एखादा विषय घेऊन शेकडोवेळा मी बोललो असेन मात्र आज आपल्या भावना कशा व्यक्त कराव्यात हे सुचेनासे झाले आहे.अतिशय आगळ्या पध्दतीने एसेम जोशी फाऊंडेशन आणि स्नेही सुभाष वारे यांनी हा सत्कारसोहळा घडवून आणला आहे.माझा सत्कार हा एका व्यक्तीचा नव्हे तर तो एका भूमिकेचा,समतावादी विचाधारेचा सत्कार असल्याचे मी यापूर्वीही सांगत आलो आहे.आनंदाची बाब ही की त्या संपन्न विचारधारेचा वाहक म्हणून मला आपल्यापुढे कृतज्ञता व्यक्त करण्याची संधी मिळाली आहे.
कृतज्ञता हा माणसाच्या काळजाचा सुगंध होय.कृतज्ञता हरवली तर माणसाचे मनुष्यत्वच संपून जाईल,ती कृतज्ञता व्यक्त करणे हेच या संवादाचे निमित्त.
आजच्या अस्वस्थ परिस्थितीत काळवंडून आल्यासारखे वाटत असतानाच मला स्वतःला कोणत्या मार्गाने पुढं जावंसं वाटतं याविषयी आपल्याशी बोलणार आहे.भारतीय समाज हा संमिश्र ,वैविध्याने नटलेला आहे,हेच आपण विसरायला लागलो तर आपण या संस्कृतीचं सत्वच हरवून बसू.भाषा,धर्म,जाती वेगळ्या असल्यातरी देशातली ही सर्व माणसे आपली आहेत.त्यासाठी मी नेहमी महात्मा बसवण्णा यांच्या उपदेशाचा संदर्भ देत असतो...ते म्हणतात..'हा कोणाचा हा कोणाचा असे न म्हणता,हा आपला हा आपला असे म्हणावे...'
ज्या समाजात शंभर टक्के लोकांना आपली शंभर टक्के प्रतिभा फुलविण्याचं स्वातंत्र्य आणि संधी मिळते तो समाज आदर्श समजावा,असे मला वाटते.प्रत्येकाला पूर्णक्षमतेने फुलण्याची संधी उपलब्ध असावी अशी माझी धारणा आहे.आपल्या भारतीय इतिहासामध्ये सत्य स्वरुपात इतिहास मांडण्याचे काम झालेले नाही.प्रस्थापितांनी त्यांच्या नजरेतुन,त्यांच्या दृष्टिकोनातून आणि त्यांच्या हितसंबंधाला जपण्याच्या पध्दतीतून भारतीय इतिहास लिहीला गेला.रामायण-महाभारत हे आमचे गौरवशाली ग्रंथ आहेत असे एकीकडे म्हटले जाते,मात्र त्या ग्रंथांमधूनही कसा हितसंबंधाचा खेळ झाला आहे हे पाहाण्यासारखे आहे.महाभारतामधील लाक्षागृहासंबंधीची कथा त्यादृष्टीने लक्षात घेण्याजोगी आहे.पांडव आणि कुंती यांचे प्राण वाचविण्यासाठी सहा निषादांचा प्राण घेतला जाऊनही त्यांना मद्यधुंद असल्याचे दाखवून महाभारतकारांनी एकप्रकारे विशिष्ट हितसंबंधच जपले आहेत.त्यामुळे आपल्याला आयता दिलेला दृष्टिकोन न स्विकारता आपण स्वतःच आपला दृष्टिकोन तयार केला पाहिजे,हे विशेषतः तरुणपिढीने ध्यानी घेतले पाहिजे.
हजारो वर्षे ज्यांच्याकडे जिभा असूनही, मेंदू असूनही त्यांना आपला आवाज विचार व्यक्त करता आला नाही,करु दिला गेला नाही, अशा समूहांच्या जीभा आणि मेंदू बनने ही आजच्या नव्या इतिहासकारांची मुख्य जबाबदारी आहे.हे मला चार्वाकाचा अभ्यास करताना तिव्रतेने जाणवले.या व अशा लेखनामागचे हितसंबंध लक्षात येत गेले.
झलकारीबाई सारख्या सामान्य सामाजिक स्तरातील एका स्रिने असामान्य पराक्रम गाजवलेला असताना महाराष्ट्रात मात्र तो इतिहासच माहित नसतो,याउलट बुंदेलखंड प्रांतात झलकारीबाईच्या पराक्रमगाथांनी तेथील लोकसंस्कृती समृध्द आहे.मैथिलीशरण गुप्त यांच्यासारख्या श्रेष्ठ कविनींही तिची गौरवगाथा गायिली आहे.म्हणूनच म्हणतो की, इतिहाससंशोधन व लेखनासंबंधी आजवर मी किंवा माझ्या पिढीने जे काही केले आहे ते केवळ एका विशाल पर्वताचा टवका उडवण्याइतकेच आहे,तो प्रचंड पर्वत फोडून काढण्याच्या कामगिरीचे आव्हान आजच्या युवापिढीपुढे उभे आहे.
स्वच्छ व निकोप दृष्टिकोनातूनच हे काम झाले पाहिजे.
आजच्या काळात माहितीचे प्रचंड स्त्रोत उपलब्ध आहेत.मात्र ती माहिती स्विकारताना सत्य-असत्यतेला पडताळून पाहिले गेले पाहिजे.कारण माध्यमांमध्ये माहिती अपलोड करणारा मानवी मेंदू असतो,तो विशिष्ट हितसंबंधातून कार्यरत असतो,त्यामुळेच अखंड जागृत असण्याची आज आवश्यकता आहे.
प्राचीन काळापासून या देशातले दोन सांस्कृतिक प्रवाह परस्परांशी झुंजत आले आहेत.त्यांच्यात टोकाचे मतभेद होत आले आहेत.यातला कोणताही प्रवाह कायमचा विजयी वा पराभूत झाला अथवा होणार नाही.
देशातील अलिकडच्या काही घटनांमुळे आपल्या मनात अस्वस्थता दाटून आली असली तरी,राष्ट्राच्या किंवा समाजाच्या इतिहासामध्ये पाच किंवा दहा वर्षांचा कालखंड हा अतिशय किरकोळ ठरतो.त्यामुळे आपली जीवनमूल्ये पराभूत झाली असे मानले जाऊ नये.
मनुस्मृती जवळपास सव्वादोन हजार वर्षे भारतीयांच्या मानगुटीवर बसली होती,मात्र महात्मा जोतीराव फुले 'मनुमत जाळा' असे कडाडले आणि पुढे बाबासाहेब आंबेडकरांनी मनुस्मृतीची होळी केली.एखादे पुस्तक जाळणे म्हणजे एका विशिष्ट,अन्याय्य विचारसरणीचा निषेध करणे,ती नाकारणे,धुडकावणे होय.
सम्राट अशोकाच्या राजवटीनंतर अवघ्या पंचेचाळीस वर्षात भारतामध्ये प्रतिक्रांती घडली.क्रांतीनंतर प्रतिक्रांती या देशात होत आली आहे.मात्र त्याकरिता केवळ प्रस्थापित व्यवस्थेलाच दोष न देता बहूजनसमाजानेही आत्मपरिक्षण करण्याची गरज आहे,आपले काय चूकतेय हे तपासण्याची आवश्यकता आहे असे मला वाटते.
वैदिक आणि अवैदिक या दोन प्रवाहांमध्ये मूलभूत फरक आहे.
वैदिक म्हणतात,आमच्या धर्मग्रंथांनी आणि ऋषीमुनींनी जे सांगितले आहे ते अंतिम सत्य आहे,पवित्र आहे.त्याची चिकीत्सा मानवी बुध्दीने म्हणजेच माणसाने करायची नाही,
तर नेमके याविरुध्द मत अवैदिक म्हणजेच श्रमण परंपरेचे आहे,ते म्हणतात,चिकीत्सेचा अधिकार माणसाला आहे.चार्वाक परंपरेने माणसाच्या या बौध्दिक स्वातंत्र्याचा जबरदस्त आग्रह धरलेला होता,आजही अखंडपणे तो संघर्ष चालू अाहे.बुध्दाच्याही आधीपासून सिंधूसंस्कृतीपासून हा प्रवाह अखंडपणे वाहतो आहे.स्वातंत्र्य हाच मोक्ष असे हा विचारप्रवाह मानतो.मृत्यूनंतर ब्रम्ह वा मोक्षप्राप्ती या विचारापेक्षा इथले जीवन अर्थपूर्ण बनवणे हाच आमच्यासाठी खर्‍याअर्थाने मोक्ष आहे म्हणजेच गुलामगिरीतून सुटका होय.चार्वाकांचा हाच विचार बुध्दांनी फार स्पष्टपणे पुढे नेला.महात्मा गोतम बुध्दांकडे एका धर्माचा संस्थापक एवढ्या मर्यादित अर्थाने पाहिले जाऊ नये.त्यांनी सांगितलेले कालामसुत्त आजच्या पिढीलाही लागू आहे.कालामांनी बुध्दांना विचारले,चिकीत्सा करण्याची कसोटी काय असावी?त्यावर सविस्तर विवेचन करण्याआधी त्यांनी कालामांना शंका विचारली हे योग्य केलेत,असे म्हटले! ज्या काळात शंका विचारणे,प्रश्न विचारणे हा बहिष्कृत करण्यायोग्य गुन्हा मानला जायचा त्या काळात बुध्दांनी मानवी बौध्दिक स्वातंत्र्याचा सन्मान केला,त्याला पाठबळ दिले.चिकीत्सा करणार्‍यांना त्याकाळी समाजात एकाकी पाडण्याची भयानक शिक्षा दिली जात असे.बुध्दांच्या विचाराला आजच्या युगाचेही संदर्भ आहेत म्हणूनच बाबासाहेब आंबेडकरांना बुध्दविचार आकर्षित करु शकला. व्यक्तीचा स्वानुभव हाच सर्वात महत्वाचा,असे बुध्द मानायचे.मग त्यापुढे ऐकीव अथवा ग्रंथ वा व्यक्तीप्रामाण्याला महत्व नाही!
